Бисмиллахи рахмаанир рахиим
Суроо жооп
АКШнын стратегиясы жана эки мамлекет чечими
Суроо: Биз Американын Ислам өлкөлөрүнүн чок ортосунда яхудий вужудунун түзүлүшү боюнча стратегиясы, негизинен, эки мамлекет чечимине негизделгенин билебиз. Бирок Трамптын тушунда андан баш тартылууда, же жок дегенде көңүл бурулбай калды, бул суроо жаратты. Мисалы, Трамп: “Мен Жакынкы Чыгыштын картасын караганымда “Израилди” абдан кичинекей бир жер катары көрөм. Чынында, мен айттым, аймактарды кошуп алуунун жолу барбы? Ал өтө кичинекей”, – деди (Sky News, 19.08.2024). Бул Американын эки мамлекет чечим долбоору өлүп калды дегенди билдиреби же ал дагы эле күчүндөбү? Рахмат.
Жооп:
Жооптун ачык болушу үчүн, биз төмөнкүлөрдү карап чыгабыз:
- 1959-жылы, Эйзенхауэрдин башкаруусунун аягында Америка өзүнүн эки мамлекет чечими долбоорун кабыл алды. Бул кыскача айтканда, жөөт вужудун колдоо жана сактап калуу, анын жанында палестинананы түзүү планы болгон. Андан кийин анын аймактагы малайлары, өзгөчө Египет режими долбоорду ишке ашырууга киришти жана бул максатта Палестинаны азаттыкка чыгаруу уюму түзүлдү. Бирок, Британия Иордания режими аркылуу бул долбоорго катуу каршы чыкты. Ал христиандар көзөмөлдөгөн Ливандагы светтик мамлекетке окшош жөөттөр үстөмдүк кылган светтик Палестина мамлекетинин долбоорун кабыл алган.
- Мунун баары Иордан дарыясынын батыш жээги Иорданиянын, Газа болсо Египеттин башкаруусунда турганда болгон. Бирок Батыш жээк жана Газа Синай жана Голан дөңсөөлөрү менен бирге 1967-жылы июнь айында жасалма согушта жөөттөрдүн көзөмөлүнө өткөндөн кийин, Палестина мамлекетин курууга көңүл бурулбай калган. Тескерисинче, Коопсуздук Кеңешинин 242-резолюциясы жөөттөрдүн бул оккупацияланган аймактардан чыгып кетишине негизделди. Андан соң Америка Палестина маселесин четке коюп, чагымчыл согушка даярдана баштады. Бул тынчтык жараянын баштоо үчүн 1973-жылдын октябрь согушу болгон. Анвар Садат башчылык кылган Египеттин режими 1978-жылы сентябрда Кэмп-Дэвид келишимине кол койгон. Бул келишимге ылайык, жөөт вужуду Синайдан чыгып кеткен, ошол эле учурда Синай жөөт вужудунун чек арасын коргоочу буфердик аймак катары аскердик күчү чектелген аймак болуп калды. Газадагы кылмыштуу жөөт вужуду Синайдын чек арасында жүргүзгөн кыргын кылуу согушуна карабастан, бүгүнкү күнгө чейин Синай ушундай бойдон калууда!
- Андан соң Америка түндүк фронтко жылып, яхудий вужудуна 1982-жылы Палестинаны боштондукка чыгаруу уюмун ал жерден чыгарып, яхудий вужудунун таануусуна жана аны менен тынчтык келишимин түзүүгө мажбурлоо үчүн Ливанга басып кирүүгө буйрук берди. Уюмдун башчысы Ясир Арафат 1982-жылдын 25-июлунда МакКлоски документи деп аталган документке кол койгон, анда ал: “Уюм азыр Израилдин жашоо укугун тааныйт” деп айтылган. 1988-жылы Арафат Алжирде өткөн Палестинанын улуттук конференциясында, ошондой эле Нью-Йоркто Бириккен Улуттар Уюмунун алдындагы жыйында Палестина мамлекетин түзүүнү кабыл алганын жарыялаган. Андан кийин Британия жана анын малайы Иорданиянын королу ошол жылы Батыш жээктен ажыроого макул болушкан.
- Америка Кошмо Штаттары андан кийин эки мамлекет чечимин ишке ашыруу үчүн 1991-жылы Мадрид конференциясын өткөрдү. Андан кийин 1993-жылы Палестинаны азаттыкка чыгаруу уюму менен еврей түзүмүнүн ортосунда Осло келишимдери түзүлүп, Палестинаны азаттыкка чыгаруу уюму жөөт түзүмүн расмий түрдө тааныган. Вади Араба келишими (26.10.1994) Иордания менен жөөт вужудунун ортосунда түзүлгөн, ошондуктан Иордания анын бир бөлүгү болгон Батыш жээктен баш тартып, андан соң яхудий вужудунун таанышын жарыялаган. Кошмо Штаттар эки мамлекет чечимин ишке ашыруу үчүн Буштун эки мөөнөтү аяктагандан кийин Обама 2008-жылдын аягында Вашингтондо бийликке келгенде эки келишим долбоорун даярдады. Ал 2010-жылдын 2-сентябрында Палестина бийлиги менен жөөт түзүмүн, бир жылдын ичинде эки мамлекет чечими ишке ашат деген үмүттө Американын демөөрчүлүгү астында түз сүйлөшүүлөрдү жүргүзүүгө чакырды. Бирок сүйлөшүүлөр бир пикирге келе албай бүттү.
- Обаманын 2016-жылдын аягындагы эки мөөнөтүнөн кийин 2017-жылдын башында бийликке келген Трамп биринчи фазасын улантты, андан кийин шайлоодо утулуп, 2021-жылдын башында Байден анын ордун ээледи. Байдендин доору аяктагандан кийин Трамп кайрадан шайлоодо жеңип, 2025-жылдын башында президент болду.
Ошентип, Трамп жана Байден доорунда мурунку Америка президенттеринен айырмаланган стил пайда болду. Америка эки мамлекет чечимине болгон мамилесин жарыялагандан бери мурдагы лидерлер Палестина мамлекетинин майда-чүйдөсүнө чейин сөз кылбастан чечимди гана айтып келишкен. Палестиналыктарга Палестинанын бир бөлүгүндө суверендүү мамлекет берилет деген кыска ойдо айтылган. Трамп менен Байден келгенде, алар палестиналыктарга бериле турган нерсе демилитаризацияланган, чектелген, күчсүз жана акыры жөөттөр тарабынан көзөмөлдөнгөн мамлекет экенин, алардын ортосунда карама каршылыктар жана түшүнүксүздүктөр бар экенин айтып чыгышты. Бул жерде суроо туулат: Американын эки мамлекет чечим долбоору аяктадыбы, же бүтө элекпи жана дагы эле уланып жатабы? Белгилей кетчү нерсе, жөөттөрдүн Палестина жөнүндөгү билдирүүлөрү “Америкасыз” эч кандай салмакка ээ эмес. Ошондуктан Американын билдирүүлөрү талкуунун очогу болуп саналат:
- Маселени терең карап чыккандан кийин төмөндөгүлөр айкын болот:
А) Биз буга чейин 2017-жылы 23-февраль күнү Трамп биринчи президенттик кызматын баштагандан кийин эки мамлекет чечими тууралуу суроого жооп бергенбиз жана анда мындай деп айтылган:
“1- АКШнын президенти Трамптын бардык эл аралык жана жергиликтүү маалымат каражаттары тарабынан жана түз эфирде жарыяланган билдирүүлөрүнүн тексти: Шаршемби күнү АКШнын президенти Дональд Трамп эки мамлекет чечими Израил-Палестин чатагын токтотуунун жалгыз жолу эмес экенин ырастагандан кийин АКШнын Жакынкы Чыгышка карата саясатында жаңы бурулушту белгиледи. Тынчтыкка алып барса, альтернативалуу варианттарга ачык экенине көңүл бурду. АКШнын мурдагы бардык президенттери, республикачылар да, демократтар да эки мамлекет чечимин жактап келишкен. (Франция 24, 16/2/2017). Ал: “Мен эки мамлекеттүү жана бир мамлекеттүү чечимди карап жатам. Израил менен палестиналыктар ыраазы болсо, мен алар жактырган “чечимге” ыраазы болом. Эки чечим тең мага туура келет” деди. (Al Jazeera Mubasher веб-сайты, 16-февраль, 2017-жыл). Америка биринчи жолу Трамп аркылуу айткан бир мамлекеттүү чечимди Трамп ачыктаган жок. Бул палестиналыктарга бир жөөт мамлекетинин ичинде өзүн-өзү башкаруу укугун берүү дегенди билдиреби? Же бул Британия 1939-жылы Ак китепти чыгарганда сунуштаган Ливан долбооруна окшош палестиналыктар жөөт мамлекетинин ичинде болуп аны башкарууга катышкан светтик мамлекетти билдиреби? Белгилей кетсек, эки мамлекет чечими долбоору 1959-жылы республикачыл президент Эйзенхауэрдин тушунда сунуш кылынган жана эл аралык коомчулук деп аталган нерсени кабыл алып, Британия сунуш кылган бир мамлекеттүү чечимди жокко чыгарган Американын өзүнүн долбоору. Эмнеси болсо да, бул билдирүүлөрдү жана алардын контекстине ой жүгүрткөндө Америка эки мамлекет чечим долбоорунан баш тартпаганы көрүнүп турат, муну АКШнын БУУдагы элчиси Никки Хейли ырастап: “Биринчи кезекте, эки мамлекет чечими – биз колдогон нерсе. Ким Кошмо Штаттары эки мамлекет чечимин колдобойт десе, жаңылышат… Биз, албетте, эки мамлекет чечимин колдойбуз, бирок биз кутучанын сыртында да ойлонобуз. Бул эки тарапты үстөлгө тартуу талап кылынат жана биз аларды макулдаштырышыбыз керек”. (Reuters, 16-февраль, 2017-жыл). Бул Трамптын 1959-жылдан бери АКШнын саясаты жарыяланган эки мамлекет чечиминен баш тартпаганын, тескерисинче, кысымдын башка ыкмасын сынап көрүүгө аракет кылганын тастыктайт. Элчиси айткандай, “Биз албетте эки мамлекет чечимин колдойбуз, бирок биз кутучанын сыртында да ойлонуп жатабыз”, башкача айтканда, башка ыкмаларды колдонуу”.
Б. Трамптын (республикачыл) жөөттөрдү колдогон билдирүүлөрү анын биринчи жана экинчи мөөнөтүндө бийликте турганда көбөйдү:
АКШнын президенти Дональд Трамп Америка Кошмо Штаттарынын Куддусту “Израилдин” борбору катары тааныганын жарыялады. Трамп ошондой эле эки мамлекеттүү чечимди израилдиктер менен палестиндер жактырса, Кошмо Штаттары колдой турганын ырастады. (BBC, 6/12/2017).
- АКШнын президенти Трамп БУУнун Башкы ассамблеясынын жыйындарына байланыштуу Палестина жана Израил үчүн эң жакшы вариант эки мамлекет чечими экенине ишенерин айтып, “биринчи мөөнөтүм аяктаганга чейин муну жасай алуу менин кыялым”,- деди. ( BBC, 26/9/2018).
- АКШнын президенти Трамп: “Мен Жакынкы Чыгыштын картасын караганымда, Израилди абдан кичинекей бир чекит катары көрөм. Чындыгында, мен: “Аймактарды алуу үчүн бир жол барбы? Бул абдан кичинекей дедим”,- деди. (Sky News, 19.8.2024).
- Бүгүн эртең менен АКШнын президенти Дональд Трамп АКШнын Газаны көзөмөлдөө жана андан палестиналыктарды депортациялоо планын кайталап, “Газаны сатып алууга жана ага ээлик кылууга чечкиндүү экенин” айтты. ( BBC, 10/02/2025).
Он күндөн кийин, ал кайтып келип, палестиналыктарды Газадан көчүрүү планын таңуулабай турганын, тескерисинче, “сунуш кылаарын” билдирди. ( CNN, 21.02.2025) Бул сөз менен ойноо болду!
Башка жагынан алганда, Байдендин (Демократ) билдирүүлөрү кээде Трамптын жөөттөрдү колдоо билдирүүлөрүнөн ашып кетти:
- 2021-жылдын башында Трамп шайлоодо утулуп, анын ордуна Байден келген кезде, Америка кайра эле Палестина мамлекетин кантип жана кайда түзөрүн айтып баштады. АКШнын президенти Джо Байден 2024-жылдын 3-сентябрында журналисттерге жасаган билдирүүсүндө, “эки мамлекет чечиминин бир катар моделдери бар экенин белгилеп, Бириккен Улуттар Уюмунда бир нече өлкөнүн өз куралдуу күчтөрү жок экенин” айтты. Башкача айтканда, Байден палестиналыктар үчүн куралдуу күчтөрү жок, өзүн-өзү башкаруу же ушуга окшош бир мамлекетти айтып жатат!
- АКШнын президенти Байден 2023-жыл 18-октябрда Аль-Акса топону операциясынан кийин Тель-Авивге барганда ал жердеги расмий өкүлдөр менен жолугуп, мындай деди: “Израил жөөттөр үчүн коопсуз жайга кайтып келиши керек. Эгерде “Израил” жок болсо, биз аны түзүү үчүн аракет кылмакпыз. (Аль-Жазира, 18.10.2023).
- Байден жөөттөрдүн жарык майрамын (Ханукка) майрамдоо учурунда Ак үйдө сүйлөгөн сөзүндө мындай деди: “Сионист болуу үчүн еврей болуунун кажети жок, а мен сионистмин”. ( Ашарк аль-Авсат, 12.12.2023 ).
Мурунку суроонун жообуна, ошондой эле бул билдирүүлөр жана позицияларды талдагандан кийин, Трамп менен Байдендин позициялары арасында маселенин маңызы такыр өзгөрбөгөнү, кээ бир ыкмалардан башка чоң айырмачылык жок экени белгилүү болот. Америка Кошмо Штаттары бул маселени эки мамлекет чечими негизинде башкарып жатат. Палестинанын көпчүлүк бөлүгүндө жөөттөрдүн мамлекети, аны каржылык, аскердик жана эл аралык жактан колдойт. Ал тургай, регионалдык жактан өзүнүн малайлары жана мусулман өлкөлөрүндөгү акимдер аркылуу аны колдоп турат… жана Палестинанын бир бөлүгүндө жөөттөрдүн үстөмдүгү болгон палестиналыктарга куралсыздандырылган өзүн-өзү башкаруучу мамлекет! Мусулман өлкөлөрүндөгү бийликтер жана малай башкаруучулар аны Палестина мамлекети деп атагысы келгенине карабастан, бул анын вакыйында эч нерсени өзгөртпөйт. Америка Палестинанын бир бөлүгүндө да мусулмандар үчүн суверендүү мамлекет болушун каалабайт, тескерисинче, яхудий гегемониясы алкагында полицияга керектүү нерседен башка куралсыз өзүн-өзү башкаруу сыяктуу мамлекет болуусун гана каалайт! Трамп менен Байдендин доорунда жөөт вужудунун консолидациялоо (бекемдөө) үчүн эки фактор пайда болду, алар Трамптын доорунда көбүрөөк көрүнүктүү болгонуна карабастан, жогоруда айтылгандарды тастыктап турат:
Биринчиси, бүгүнкү күндө яхудий вужудунун күчтөндүрүлүшүнө жана аны акча жана курал-жарак менен камсыз кылууга негизделип, ал өзүнүн бардык чөйрөсүнөн аскердик жактан жогору турган башкы күч бойдон калууда.
Экинчиси, нормалдашуу, аны Трамп Авраам келишими деп атады, ал биринчи мөөнөтүндө жарым-жартылай ийгиликке жетишти жана азыр аягына чыгаргысы келет. Ошондуктан, Америка чабармандары Сауд Арабияны “Ибрахим келишими” деп аталган келишимге кошулууга көндүрүү үчүн гана эмес, Сирия менен Ливан ортосунда жөөт вужуду менен учурда жүрүп жаткан ачык сүйлөшүүлөргө негиз салуу жана ачык сүйлөшүү үчүн аймакты кыдырып жатышат. Америка бул процессти мусулман өлкөлөрүндөгү башка малай акимдерди да камтуу үчүн кеңейтүүнү каалайт!
Жыйынтыктап айтканда, Америка эки мамлекет чечиминен баш тарткан жок, бирок Трамп менен Байдендин тушунда Палестина мамлекетин жөөттөр үстөмдүк кылган өзүн-өзү башкаруунун бир түрү деп жарыялады. Мурунку президенттерге келсек, алар палестиналыктар үчүн кааланган мамлекеттин табиятына кирбестен эки мамлекет чечимин гана айтышкан!
- Корутундулап айтканда, Палестина мусулмандардын тарыхында асыл таш болуп калды, анткени Аллах Таала аны Өзүнүн Элчиси (саллаллаху алейхи уа салламды), Мечит-Харамдан Акса мечитине алып барганда, аны Байтул-Харам менен байланыштырган.
﴿سُبْحَانَ الَّذِي أَسْرَى بِعَبْدِهِ لَيْلاً مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ إِلَى الْمَسْجِدِ الْأَقْصَى الَّذِي بَارَكْنَا حَوْلَهُ﴾
Өз кулун түн ичинде Масжидул Харамдан Биз айланасын берекелүү кылган Масжидул Аксага алып барган Зат аруу болсун.
Ал жерди жакшы жана берекелүү жерге айлантты. Ал мусулмандардын жүрөгүн Палестинанын борборуна (Куддуска) тартып, аны биринчи кыбыла (намаз багыты) кылып, хижрадан он алты ай өткөндөн кийин, Аллах мусулмандарды экинчи кыбылага (Ыйык Каабага) бурду. Бул Палестинаны экинчи халифа Умар ибн аль-Хаттаб (Аллах андан ыраазы болсун) 15-хижрий жылы фатх кылганга чейин Исламдын бийлигине өткөнгө чейин болгон. Ал аны Софронийден алган жана ага өзүнүн атактуу келишимин (Умардын келишимин) берген, анын тексттеринин биринде: Ал жердеги христиандардын өтүнүчүнүн негизинде (ал жерде эч бир еврей алар менен жашабоо талабы камтылган). Кийин Палестина кресттүүлөрдүн жана татарлардын көрүстөнү болгон… Крестүүлөр жана татарлар менен чечүүчү салгылашуулар болгон: Хиттин (583 – 1187), жана Айн Жалут (658 – 1260). Аллах кааласа, жакынкы күндөрү анын артынан Палестинаны таза Ислам жерлерине кайтаруу үчүн жөөттөр менен башка чечүүчү согуштар болот.
Палестинада жөөт вужудунун бүгүнкү күнгө чейин туруусу алардын күчү менен эмес, анткени Аллах Таала айткандай алар согуш жана жеңиш калкы эмес:
﴿لَنْ يَضُرُّوكُمْ إِلَّا أَذًى وَإِنْ يُقَاتِلُوكُمْ يُوَلُّوكُمُ الْأَدْبَارَ ثُمَّ لَا يُنْصَرُونَ﴾
“Алар сага кичине бир зыяндан башка зыян келтире албайт. Эгер алар силер менен согушса, силерден качышат кийин аларга жардам берилбейт”.
Алардын аман калышы мусулман өлкөлөрүндөгү акимдердин ийгиликсиздигинен. Мусулмандардын бактысыздыгы алардын акимдеринде, себеби алар каапыр колонизаторлорго, Ислам жана мусулмандардын душмандарына малайлык менен берилген. Жөөттөрдүн Палестинаны басып алуусун, ырайымсыз кылмыштарын жана түрдүү кыргындарын көрүп, угуп жатышат, бирок көрүшпөй, угушпагандай.
﴿صُمٌّ بُكْمٌ عُمْيٌ فَهُمْ لَا يَرْجِعُونَ﴾
“Дүлөй, дудук жана сокур, ошондуктан алар кайтып келбейт!”.
Алар армиялардын Газадагы бир туугандарына колдоо көрсөтүүсүнө ушул күнгө чейин тоскоол болушту, шейиттер көбөйүүдө, жарадарлар көбөйүүдө… жана акимдер эмне болуп жатканына көз кырын салып карап турушат. Булардын эң үлгүлүүсү – шейиттерди өлгөндөрдүн аты менен санап, андан соң жарадарларды бейтарап тарап катары санаганы. Жада калса алар мусулмандарга эмес яхудийлерге жакыныраак! Алар “бийлик күрсүсүн” өз өлкөсүнөн, элинен жогору коюшат! Бирок, бул үммөт адамзат үчүн чыгарылган эң жакшы үммөт болгондуктан, бул наадандардын бул зулум бийлигине каршы, инша Аллах, көпкө унчукпай турбайт. Аллахтын Элчиси (саллаллаху алейхи уа саллам), бизге мажбурлоочу бул зулум режимдерден кийин Хиддаяттуу Халифалыктын кайтып келери тууралуу сүйүнчүлөгөн, Хузайфа ибн аль-Яман риваят кылган “Муснад аль-Имам Ахмад жана ат-Таялисиде” мындай деп айтылган:
«… ثُمَّ تَكُونُ مُلْكاً جَبْرِيَّةً، فَتَكُونُ مَا شَاءَ اللَّهُ أَنْ تَكُونَ، ثُمَّ يَرْفَعُهَا إِذَا شَاءَ أَنْ يَرْفَعَهَا، ثُمَّ تَكُونُ خِلَافَةٌ عَلَى مِنْهَاجِ نُبُوَّةٍ».
“.. кийин мажбурлоочу залим падышалык болот, Аллах кааласа ошончолук болот, анан аны көтөрүүнү кааласа аны аны көтөрөт, анан пайгамбарлык минхажы негизиндеги халифалык болот”.
Ошондо мусулмандар урматталат, каапырлар кор болот.
﴿وَيَوْمَئِذٍ يَفْرَحُ الْمُؤْمِنُونَ * بِنَصْرِ اللَّهِ يَنْصُرُ مَنْ يَشَاءُ وَهُوَ الْعَزِيزُ الرَّحِيمُ﴾..
“Ал күнү момундар *Аллахтын жеңиши менен кубанышат. Ал кимди кааласа жеңишке жеткирет жана Ал Улуу, Мээримдүү”.
Кызык жери, каапырлар, өзгөчө жөөттөр муну азыркы мусулмандарга караганда көбүрөөк түшүнүшөт. Жөөттөр халифалык аларды кыйроого алып келерин түшүнүшөт. Алардын премьер-министри маалымат каражаттары, анын ичинде Аль-Жазира, 21.04.2025 түз эфирде берген маалымат жыйынында мындай деди: “Биз Жер Ортолук деңизинин жээгинде халифалыктын түзүлүшүнө жол бербейбиз”. Дагы кошумчалап: “Биз бул жерде же Ливанда халифалыктын болушун кабыл албайбыз жана Израилдин коопсуздугун камсыз кылуу үчүн иштеп жатабыз”. Бирок, Кудай буйруса Халифалык тикеленет, алардын каалоосуна тескери түрдө, аларды бул берекелүү таза жерден жок кылат.
Айрыкча, – Алла Таалага берилген жана Расулулла (с.а.в)га чынчыл Хизб – Аллахка берген убадаларына бекем турган жана Аллахтын жеңишине ишенген адамдар менен Халифалыкты тикелөө ишин жетектөөдө.
﴿وَاللّٰهُ غَالِبٌ عَلَى أَمرِهِ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ﴾.
“Аллах Өз ишинде үстөм, бирок адамдардын көбү муну билишпейт”.
1447-х, 10-робиул аввал.
2025-ж, 2-сентябрь.
