Ҳукуматнинг олтин муомаласини бошқаришдан ожизлиги ва бунинг Судан валютасига таъсири
Ҳизб ут-Таҳрир – Судан вилояти расмий нотиғининг ҳижрий 1447 йил 26 робиуссоний, милодий 2025 йил 18 октябр шанба куни бўлиб ўтган матбуот анжуманида сўзлаган нутқи
Ҳукуматнинг олтин муомаласини бошқаришдан ожизлиги ва бунинг Судан валютасига таъсири
2011 йили Жанубий Судан ажралиб чиққач, Судан ўзининг нефть экспортларининг 75 фоизидан ортиғини йўқотди. Шу туфайли, бу йўқотишларни қоплаш ва қўшимча валюта тушумларини таъминлаш мақсадида олтин асосий муқобил манба сифатида кўзга ташланди. Аслида, 2008 йилдан бошлаб юртда олтин қазиб олиш ишлари жуда кенгайди. Натижада, Суданнинг олтин ишлаб чиқариш ҳажми сезиларли даражада ўсиб борди ва 2024 йилда 73,8 тоннага етди. Бу кўрсаткич билан у Африкада бешинчи ўринни эгаллади. (Ал-Жазира нет). Бироқ бу улкан ишлаб чиқаришдан на давлат, на халқ манфаат кўрди. Аксинча, ундан тушаётган фойда маҳаллий ва хорижий компаниялар ҳамда айрим шахслар томонидан талон-торож қилинмоқда. Ҳатто халқ анъанавий усуллар билан қазиб олаётган олтин ҳам манфаатдор доиралар ва айрим компаниялар томонидан сотиб олиниб, яширинча юртдан олиб чиқиб кетилмоқда. Бу ҳақдаги сўзларимизни исботлаш мақсадида биз Судандаги энг йирик олтин конларидан айримларини (санаш учун эмас, балки мисол тариқасида) келтириб ўтамиз ва ҳукуматнинг мазкур конларга нисбатан қандай муносабатда бўлаётганини таҳлил қиламиз:
Ушбу конлардан бири Жабал Омир олтин кони. Жабал Омир тахминан Фашир шаҳридан 100 километр шимолда жойлашган бўлиб, Рейтер ахборот агентлиги маълумотига кўра, ушбу коннинг йиллик ишлаб чиқариш ҳажми тахминан 50 тоннани ташкил этади. Бу кўрсаткич уни Африка қитъасидаги учинчи йирик олтин кони мақомига олиб чиқмоқда. Бироқ ҳукумат ушбу кон устидан назорат ўрнатмади, аксинча уни қуролли гуруҳлар томонидан талон-торож қилинишига йўл қўйди. Охир-оқибат, 2017 йилда бу кон Тезкор қўллаб-қувватлаш кучлари ва Россиянинг «Вагнер» каби хусусий ҳарбий компаниялари тасарруфига ўтди.
Тўғри, Тезкор қўллаб-қувватлаш кучларига қарашли «Жунайд» компанияси 2021 йилда Жабал Омир олтин конини ҳукуматга топширганини расман эълон қилди. Бироқ, кон амалда шу кунгача ҳамон ўшаларнинг назоратида қолмоқда.
Суданнинг шимоли-шарқида жойлашган Ҳасал кони улушининг 60 фоизи суданлик «Ариаб» компаниясига, қолган 40 фоизи эса мисрлик тадбиркор Нажиб Савирисга қарашли «La Mancha Resource» компаниясига тўғри келади.
Суданнинг шимолида, Миср билан чегара яқинида жойлашган «14-блок» олтин кони, «Миас Санд лойиҳаси» номи билан ҳам маълум. Ушбу коннинг мулкий улушлари қуйидагича тақсимланган: Австралиянинг «Perseus» компанияси 70 фоиз, Судан ҳукумати 20 фоиз, ҳамда «Миас» номли маҳаллий компания 10 фоиз.
Ал-Жазира нет сайтида эълон қилинган ҳисоботга кўра, Жабал Омир кони ва Жанубий Дарфурда жойлашган яна ўндан ортиқ бошқа конлардан қазиб олинаётган олтин яширин йўллар орқали Чадга олиб ўтиляпти. У ерда «Чад олтини» сифатида расмий ҳужжатлар билан расмийлаштирилиб, кейинчалик Амирликлар давлатига экспорт қилиняпти. Судандан олтинни яширинча олиб чиқиш операцияси Инқоз режими давриданоқ шаклланган, ҳукуматдаги нуфузли шахслар иштирок этадиган кенг қамровли тизимдир. Олтин асосан Хартум халқаро аэропорти ва юртдаги портлар орқали яширинча хорижга ташиб кетиляпти. Шунингдек, армияга қарашли айрим компаниялар ва давлат хавфсизлик хизматига боғлиқ баъзи тизимлар ҳам олтин қазиб олиш билан шуғулланяпти, уларнинг даромадлари давлат ғазнасига тушмайди.
Судан армияси билан Тезкор қўллаб-қувватлаш кучлари ўртасида бошланган уруш юрт иқтисодиёти ва бошқа соҳаларга оид инфратузилманинг асосий қисмини вайрон қилди, экспорт фаолияти тўхтади. Экспорт эса давлат хазинасига доллар каби «қаттиқ валюта» тушумларини таъминлаб келаётган эди. Бунинг оқибатида, маҳаллий валюта — Судан жунайҳи — АҚШ доллари ва бошқа хорижий валюталарга нисбатан ўз қийматини тезлик билан йўқота бошлади. Бу эса, уруш туфайли аллақачон тоқат қилиб бўлмас даражада оғирлашган одамлар ҳаётига янада оғир зарба бўлди — қашшоқлик ва муҳтожлик ортиб борди, касаллик ва очлик эса кенг тарқалди.
Иқтисодий таназзулни тўхтатиш мақсадида, 2025 йил 20 август, чоршанба куни, бош вазир Камил Идрис раҳбарлигида иқтисодий фавқулодда ҳолатлар қўмитасининг йиғилиши бўлиб ўтди. Судан ахборот агентлиги хабарига кўра, йиғилишда иқтисодий жараёнларни тартибга солишга қаратилган бир қатор қарорлар қабул қилинган. Улар орасидан асосийларини қуйида келтириб ўтамиз:
- Ҳужжатсиз равишда олтин сақлаш ёки унга эгалик қилиш иши қонунан контрабанда жинояти ҳисоблансин.
- Олтинни ноқонуний олиб чиқиш ҳолатларининг олдини олиш мақсадида экспорт жараёнларини мунтазам равишда қатъий кузатиб бориш белгилансин.
- Олтинни харид қилиш ва уни ички бозорда реализация қилиш ҳуқуқи фақатгина давлат томонидан белгиланган махсус идора орқали амалга оширилиши шарт қилиб қўйилсин.
Булардан бошқа қарорлар ҳам қабул қилинган бўлиб, барчасидан умумий мақсад олтин соҳасини тўлиқ давлат назоратига олиш ва ноқонуний айланмани чеклашдан иборат бўлди. Бироқ ушбу қарор амалда бузилди. 2025 йил 12 октябр куни Порт-Судан шаҳридаги вазирликлар мажмуасида бўлиб ўтган расмий йиғилишда Судан Марказий банки раиси Бурайи Сиддиқ «олтинни экспорт қилиш ҳуқуқи фақат ва фақат Судан Марказий банкига тегишли бўлсин» деган қатъий талаб қўйди. Бу талаб мажлисда кескин тортишувлар билан қаршиланди. Марказий банк раиси Бурайи олтинни фақат Марказий банк орқали экспорт қилишга оид ўз позициясида қатъий турди. Аммо олтин экспорт қилувчи компаниялар вакиллари тўғридан-тўғри — Марказий банк воситачилигисиз экспорт қилиш ҳуқуқини талаб қилишди. Молия вазири Жибрил Иброҳим ҳам шу компаниялар позициясини қўллаб-қувватлади. Ана шунда сўнг Марказий банк раиси йиғилишдан норози ҳолда чиқиб кетди. Бу эса эртаси куни унинг лавозимидан озод этилишига сабаб бўлди. Бурҳон уни ишдан бўшатиш ва унинг ўрнига Омина Мирғанийни тайинлаш тўғрисида қарор чиқарди. Шундай қилиб, Омина Мирғаний Судан тарихида бу лавозимни эгаллаган илк аёл бўлди. Бироқ ҳукуматнинг олтин билан боғлиқ сиёсатидаги асл муаммо ҳануз давом этмоқда. Жумладан:
а) Йирик олтин конлари шахслар ва хусусий компаниялар ихтиёрига топширилди. Бу эса давлатни ўзининг табиий бойликларидан маҳрум қилди, уларни бир сиқим шахсларга мулк қилиб берди.
б) Қазиб олинган олтиннинг аниқ миқдорини аниқлаш ҳамда уни давлат назоратига олишдаги имконсизлик ҳалигача жиддий муаммо бўлиб қолмоқда;
в) Қазиб олинган олтинга нисбатан давлат сиёсатларидаги ўзаро зиддиятлар, жумладан, харид нархини белгилаш, сотиб олувчи субъектни аниқлаш ҳамда бозорни монополлаштиришга оид қарама-қарши ёндашувлар, ушбу бойликнинг хорижга, хусусан Миср, Амирликлар ва Чад каби қўшни давлатларга ноқонуний йўллар билан олиб чиқилиши ҳолатларини янада кучайтирди.
г) Анъанавий тарзда амалга оширилаётган, аммо яширинча олиб чиқиб кетилаётган кончиликдан ҳеч қандай фойда олинмаяпти. Эълон қилинган маълумотларга кўра, мамлакатда ишлаб чиқарилаётган олтиннинг тахминан 70 фоизи ана шу анъанавий кончилик ҳиссасига тўғри келади, бу эса яширинча олиб чиқиб кетилаётган олтин миқёси нақадар катта эканини очиқ кўрсатади.
Олтин масаласи миллий валюта билан узвий боғлиқ экан, Судан жунайҳи қийматининг емирилиши муаммосини бир қанча омиллар асосида хулоса қилиш мумкин. Уларнинг энг муҳими қуйидагилардан иборат:
- Судан жунайҳининг қиймати олтин ва кумушга эмас, балки АҚШ долларига боғлаб қўйилган;
- Олтин ёки товарлар билан қопланмаган янги валюта босиб чиқариш инфляция даражасининг ошиб боришига, оқибатда Судан жунайҳининг қадрсизланишига олиб келмоқда.
- Контрабанда ва сиёсий беқарорлик туфайли экспорт салоҳияти паст даражада қолмоқда. Ваҳоланки, Судан улкан қишлоқ хўжалиги, чорвачилик ва бой маъдан ресурсларига эга бўлиб, бу салоҳият уни дунёдаги энг бой давлатлар қаторига қўшиш учун етарли асос бўла олар эди.
- Судан буғдой, дори-дармон, нефть маҳсулотлари ва бошқа кўплаб асосий эҳтиёжларини импорт қилишга таяниб қолган. Бу эса доллар талабининг кескин ортишига, Судан жунайҳининг эса қадрсизланишига сабаб бўлмоқда. Маҳаллий валютанинг тўхтовсиз емирилиб бораётганлиги аҳолини, айниқса тадбиркорларни унга нисбатан ишончини йўқотди. Улар ўз жамғармаларини инфляциядан ҳимоя қилиш мақсадида доллар ёки олтин билан сақлашни афзал кўрмоқда. Бу эса ўз навбатида доллар курсининг янада кўтарилишига ва маҳаллий валюта қадрининг пасайишида давом этишига олиб келмоқда.
Бу — ҳукуматнинг олтин ва миллий валюта (Судан жунайҳи)га нисбатан муносабатидаги ҳақиқий манзарадир. Айни муносабатда парокандалик ва муаммолар ечими бўйича аниқ йўналишнинг йўқлиги яққол кўзга ташланади.
Биз Ҳизб ут-Таҳрир – Судан вилояти аъзолари, Умматимиз олдидаги ўз масъулиятимиздан келиб чиқиб, ушбу масала бўйича Ислом ақидасига суянган ҳолда, мукаммал ва туб ечимларни таклиф этамиз ва қуйидагиларни баён қиламиз:
Биринчи: Олтин конлари, айниқса ишлаб чиқарилиши узлуксиз давом этадиган — жумладан, Судандаги олтин конлари ҳақида сўз кетганда тилга олинган конлар — умумий мулк ҳисобланади. Шу боис, уларни компанияларга ёки алоҳида шахсларга мулк қилиб бериш шаръан мутлақо ножоиз, чунки бундай конлар бутун Умматнинг ҳаққи ҳисобланади. Термизий Абяз ибн Ҳаммалнинг бундай деганини ривоят қилади:
«أنَّهُ وَفَدَ إِلَى رَسُولِ اللَّهِ ﷺ فَاسْتَقْطَعَهُ الْمِلْحَ فَقَطَعَ لَهُ، فَلَمَّا أَنْ وَلَّى قَالَ رَجُلٌ مِنْ الْمَجْلِسِ: أَتَدْرِي مَا قَطَعْتَ لَهُ؟ إِنَّمَا قَطَعْتَ لَهُ الْمَاءَ الْعِدَّ. قَالَ: فَانْتَزَعَهُ مِنْهُ»
«У киши Росулуллоҳ ﷺ ҳузурига элчи сифатида келиб, ундан туз конини ажратиб беришни сўради. Росулуллоҳ ﷺ унга бу ерни ажратиб бердилар. Лекин у кетмоқчи бўлганида мажлисдаги бир киши: «Сиз унга нимани ажратиб берганингизни биласизми? Сиз унга доимий сув манбаини бердингиз», деди. Шу сабабли Росулуллоҳ ﷺ бу ерни ундан қайтариб олдилар». «Доимий мол» дегани — тўхтамайди деганидир. Яъни Росулуллоҳ ﷺ унга мунтазам равишда ишлаб чиқариладиган конни мулк қилиб берган эдилар. Чунки туз кони ҳам, тўхтовсиз оқадиган сув манбаидек, маъдан ҳисобланади. Олтин кон-захиралари ҳам худди шундай. Ҳукумат унинг ҳатто бир қисмини ҳам компанияларга мулк сифатида беришга ҳеч қандай ҳаққи йўқ. Компанияларга олинган олтин устидан ҳеч қандай мулкдорлик ҳуқуқи берилмайди. Бу билан барча олтин давлат тасарруфига ўтиб, унинг Уммат манфаати йўлида сарфланиши кафолатланади.
Иккинчи: Аслида Ислом давлатининг пул бирлиги олтин ва кумушга асосланган бўлиши керак. Росулуллоҳ ﷺ маълум вазндаги рум динори ва форс дирҳамини Ислом давлатида расмий пул сифатида қабул қилганлар. Кейинчалик, исломий динор 4.25 грамм олтин, дирҳам эса 2.975 грамм кумуш вазнида зарб этилди. Аммо АҚШ президенти Ричард Никсон долларни олтинга боғлиқликдан чиқариш қарорини қабул қилганидан сўнг, доллар бутун дунё молиявий тизимининг асосий валютасига айланди. Дарҳақиқат, Ҳизб ут-Таҳрир томонидан тайёрланган Халифалик давлати дастури лойиҳасининг 167-моддасида бундай келган: «Давлатнинг пуллари зарб қилинган ёки зарб қилинмаган ҳолдаги олтин ва кумушдан иборатдир. Давлатнинг олтин ва кумушдан бошқа пули бўлиши мумкин эмас. Давлат олтин ва кумуш ўрнига бошқа моддадан пул чиқариши мумкин, шу шарт биланки, давлат хазинасида ўша пул баробарида олтин ва кумуш бўлиши керак. Яъни давлат мис, бронза, қоғоз ёки бошқа моддалардан пул чиқариб, агар бу пулнинг олтин ва кумушдан тўлиқ муқобили бўлса, уни ўз номидан зарб қилиши мумкин».
Нега биз айнан олтин ва кумушни асос қилиб олдик? Чунки Ислом ушбу икки қимматбаҳо металлни ўзгармас шаръий аҳкомлар билан боғлади. Масалан, дия учун 1000 олтин динор белгилади; шунингдек, ўғрилик жиноятида қўлни кесиш ҳукми ҳам камида чорак динордан ошган ўғриликка қўлланилади. Исломда молиявий муомалаларнинг закоти ҳам олтин ва кумуш асосида белгиланган. Аслида, Исломда зикр этилган барча молиявий муомалалар олтин ва кумуш асосида юритилган.
Учинчи: Судан — олтинга бой ўлка. Агар у миллий валюта асосини олтинга боғласа, ундаги пул дунёдаги энг барқарор ва қийматли валюталардан бирига айланади. Чунки у ўзидан келиб чиққан, ички қийматга эга, ташқи таъсирлардан холи валюта бўлади. Бундай валюта қиймати доимий сақланади, эҳтимол, бироз камайиши ёки кўпайиши мумкин, аммо ҳеч қачон ҳозирги Судан жунайҳи каби қадрсизланиб, кун сайин емирилиб бормайди. Агар давлат шариат аҳкомлари асосида олтин билан муомала қоидаларини татбиқ этганида ва ҳозирча исроф бўлаётган олтин даромадларидан тўғри фойдаланганида, бундай мураккаб иқтисодий ҳолат юзага келмас эди. Зеро, Росулуллоҳ ﷺ
«… وَفِي الرِّكَازِ الْخُمُسُ»
«… Ва рикозда (топилма хазинада) бешдан бири давлатникидир». Бу ҳукмга кўра, тугамайдиган манбали конларни давлат назорат қилиши ва Уммат манфаати учун бошқариши лозим. Шахслар томонидан қазиб чиқарилган хазиналарга келсак, давлат уларнинг бешдан бир қисмини олади.
Тўртинчи: Бундай туб ечимларни қўғирчоқ давлат эмас, балки фақат мабдага асосланган ва ҳақиқий маънода мустақил давлат амалга ошира олади. Чунки бугунги қўғирчоқ давлатлар бойликларимизни талон‑торож қилиш, халқни қашшоқлаштириш ва Уммат бирлигини бўлиб ташлаш орқали уни заифлаштириш сиёсатини олиб бораётган кофир мустамлакачининг буйруқларига итоат этмоқда.
Эй Судан аҳли!
Сизнинг нажотингиз Пайғамбарлик минҳожи асосидаги рошид Халифалик давлатини барпо этиш йўлида Ҳизб ут-Таҳрир билан жиддий ҳаракат қилишдадир. Зеро, Халифалик Роббингизни рози қилади, сизга йўқотган куч-қудратингизни қайтариб беради ва ушбу давлат соясида Аллоҳ Таоло юртимизга ато этган барча неъматлардан тўла баҳраманд бўлган ҳолда ҳаёт кечирасизлар.
Вассаламу алайкум ва роҳматуллоҳи ва барокатуҳ
Иброҳим Усмон (Абу Халил)
Ҳизб ут-Таҳрирнинг Судан вилоятидаги расмий нотиғи
