Американинг Кипр масаласини ҳал қилишга бўлган кўз қараши

بِسْمِ اللهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِيمِ

Саволга жавоб

Американинг Кипр масаласини ҳал қилишга бўлган кўз қараши

Савол:

«Туркия президент аппарати душанба куни билдиришича, Шимолий Кипр Турк республикаси президенти Туфан Эрхурман келаси пайшанба, 2025 йил 13 ноябрда Анқарага ташриф буюради… Туркия президенти аппарати қошидаги алоқалар бўлими бошлиғи Бурҳониддин Давроннинг айтишича, Эрхурманнинг Анқарага ташрифи президент Эрдоганнинг таклифига жавобан бўлмоқда. Давроннинг қўшимча қилишича, бу ташриф Эрхурманнинг хорижга қилган биринчи сафари бўлади… Маълумки, 19 октябрда Туркия Кипридаги олий сайлов комиссияси Турк республикачи партияси лидери Туфан Эрхурманнинг президентлик сайловларида ғалаба қозонганини эълон қилган эди… Анадолу агентлиги 2025 йил 10 ноябр». Бу ўзаро яқинлашишга нима олиб келди? Ваҳоланки, Эрхурман Оролни бирлаштиришга, Эрдоган эса икки давлат бўлишига чақириб келади? Бу ўзаро яқинлашиш ортида Америка турибдими? Аллоҳ сизни яхшилик билан мукофотласин.

Жавоб:

Юқоридаги саволларга аниқ жавоб бериш учун қуйидаги ишларни кўриб чиқамиз:

Биринчи: Шимолий Кипрдаги оппозициядан номзод Туфан Эрхурман сайловларнинг биринчи турида 62% дан кўпроқ овоз олиб ғалаба қозонди, бунинг муқобилида ҳозирги президент Эрсин Татар 36% дан озроқ овоз олди. (RT, 2025 йил 19 октябр). Бу сайловлардаги янгилик – ўз сайлов кампаниясини Оролни Юнон Кипри билан бирлаштириш асосига қурган – оппозиция номзодининг биринчи турдаёқ улкан фарқ билан ғалаба қозониши бўлди. Айни вақтда, икки давлат бўлиши ечимига чақириб келган ҳозирги президент мағлуб бўлди. Маълумки, Туркия ана шу ечимни бир неча ўн йилдан бери илгари суриб келади. Бу натижалар маҳаллий ва халқаро даражада қандай оқибатларга олиб келишини тушуниш учун қуйидагиларни кўриб чиқамиз:

• Туркиянинг Шимолий Кипрда мавжуд бўлиб туриши нуқтаи назаридан туриб қаралса, Туркия инглизларга яқинлиги даврида Кипр юнонларининг Оролдаги турк мусулмонларга нисбатан маргиналлашувидан фойдаланиб келган ва 1974 йилда Оролга Америка нуфузи малайлари орқали кириб келишига йўл қўймаслик учун ҳарбий жиҳатдан аралашган ва бу аралашув ўшанда ўхшаган эди. Лекин Эрдоганнинг бошқаруви йилларида Туркия инглизлар «палласи»дан Америка «палласи»га ўтди. Шундай қилиб, Туркиянинг Орол шимолида туриши Америка қўлидаги «таёқ»қа айланди. Маҳаллий жиҳатдан эса, секуляр (илмоний)ларнинг қўли Орол шимолида узун бўлиб қолаверди ва ҳукумат расмийлари қизларни мактабларда ҳатто рўмол ўрашдан ҳам ман қилишда давом этаверди. Бош вазирнинг 2025 йил апрелда бунга рухсат бериш ҳақидаги қарори чиққанида ҳам олий конституцион суд 2025 йил сентябрда бу қарорни бекор қилди. (Хабарлар газетаси, 2025 йил 25 сентябр). Бу эса экстремистик секуляризмнинг Шимолий Кипрда чуқур суқилиб кирганини кўрсатиб турибди.
• Туркия Орол шимолига бирор бир муваффақиятли иқтисодий тажрибани олиб кирмади. Шунинг учун Орол шимолидаги вазият иқтисодий жиҳатдан нафақат маргинал ҳолатда (бир четда) қолиб кетди, балки Орол ифлос пуллар «ювиладиган» бир офшорга айланди, қиморхона ва казинолар кенг тарқалди… Бошқа томондан эса Юнон Кипри 2004 йилда Европа Иттифоқига аъзо бўлди ва 2008 йилда еврозонага қўшилди. Бунинг барчаси Оролни Юнон Кипри билан қайта бирлаштиришга чақириб келаётган кучларнинг очкўзлигини янада оширди. Айниқса Туркия ўнлаб йиллар давомида Европа иттифоқи эшигини тақиллатиб келаётганига қарамай, унга эшик очилмагани ҳам бунда рол ўйнади!

Иккинчи: Бу маҳаллий муҳит ва Туркия билан бўлган ана шу алоқалар ҳамда секулярлаштиришга бўлган ана шу интилиш сайловларнинг мана шу натижага келишига ўз ҳиссасини қўшди. Натижада номзод Туфан Эрхурман биринчи турдаёқ катта фарқ билан ғалаба қозонди. Бироқ бу маҳаллий шарт-шароитлар мазкур ғалабага олиб келган асосий ҳаракатлантирувчи омил бўлмади. Чунки халқаро саҳнадаги тебранишлар ва Ўрта Ер денгизи шарқида табиий газ кони топилиши ҳам ўз таъсирини кўрсатди. Бунинг баёни қуйидагича:

• Россия-Украина уруши: Россия-Украина уруши ривожига оид ҳар қандай эҳтимолий сценарийларга тайёр туриш доирасида ҳамда Россия Қора денгиз устидан ўз назоратини ўрнатиш мумкинлигини ҳисобга олиб, Америка ўзининг Юнонистондаги ҳарбий базаларида аскарий контингентини кучайтирмоқда. Жумладан, Америка баъзи қуруқлик ускуналарини ҳам олиб келадиган бўлди. Россиянинг бу хатарига қарши туриш учун Америка Кипрга нисбатан, янгидан, минтақадаги мустаҳкам «авианосец» сифатида қарай бошлади. Шунингдек, Америка Оролда ҳарбий база қуриш ҳақида ўйлашга ўтди. Ҳолбуки, бу режа олдиндан бор эди. Зотан, Россия-Украина уруши Американинг Оролда ўз ҳарбий базаларига эга бўлиш эҳтиёжини яна-да кучайтирмоқда. Бошқа томондан эса Ўрта Шарқдаги урушлар туфайли, Америка ўзининг Кипрда ҳарбий жиҳатдан мавжуд бўлиб туришини араб минтақасидаги ҳарбий иштирокидан кўра ишончлироқ деб баҳоламоқда. Зеро у ҳозирги беқарор вазият ва тобора кучайиб бораётган Исломий ҳолат минтақадан Америка нуфузини чиқариб юборишга олиб келишидан қўрқмоқда.
• Табиий газ захираларининг аниқланиши: ўтган икки ўн йиллик мобайнида Ўрта Ер денгизи шарқида табиий газнинг улкан захиралари борлиги аниқланиши Америка энергетика компанияларининг «сўлаги»ни оқизмоқда. Амалда ҳам ушбу компаниялар бугун бу минтақадаги газ майдонларини эксплуатация қилмоқда. Мазкур газ захиралари ҳам Американи минтақада ўз нуфузини яна-да кенгроқ ёйишга ундамоқда. Бу масалада Кипр – хоҳ қазиб олиш жиҳатидан бўлсин ёки қувурлар линияларини ётқизиш жиҳатидан бўлсин – муҳим ҳалқа ҳисобланади. Шунинг учун ҳам Американинг Кипрдаги элчиси 2018 йилдан бери Кипр президенти билан давомли учрашиб, у билан Ўрта Ер денгизи шарқида нефть ва газ захиралари топилганлиги масалаларини муҳокама қилиб келмоқда. Конгресс аъзолари ҳам Никосияга «бўзчининг мокиси»дек қатнаб қолишди. Ана шу газ захиралари сабабли минтақа давлатлари ўртасида «сувлардаги иқтисодий чегаралар» номли янги курашлар юзага келди… Трамп маъмурияти жорий йил бошида яна ҳокимият тепасига қайтгач, у билан бирга Америка энергетика компанияларининг нуфузи ҳам жадаллик билан қайтди. Трамп маъмурияти Ўрта Ер денгизи шарқида табиий газ қазиб олиш устидан ўз гегемонлигини ўрнатишга жадал ҳаракат қила бошлади. Мақсади, бу газ захиралари Европани – уни рус газидан маҳрум қилганидан кейин – ўзига боғлаб олиш рўйхатидаги қуроллари қаторига қўшилган яна бир қурол бўлишидир.
• Британиянинг Брекситдан кейинги заифлашуви: Американинг Брекситдан кейин заифлиги кўриниб қолган Британияга бўлган қараши ўзгарди. Америка Британияга – у 2020 йилда Европа иттифоқи таркибидан чиққан пайтда – йирик савдо келишувларини ваъда қилган бўлса-да (ваҳоланки бу ваъдалар амалга ошгани йўқ), бироқ Трамп маъмурияти бунинг ўрнига Британияга қарши янги бож тарифларини жорий қилдики, уларнинг таъсири ҳамон Британия саноат корхоналарининг ёпилишида ўз аксини топмоқда. Американинг бу янгича қараши Британия нуфузини мерос қилиб олишни ва унинг қуролларидан фойдаланишни тақозо қилади. Айниқса, у Кипрдан шундай қурол сифатида фойдаланмоқчи. Америкада чиқадиган The National Interest журнали 2024 йил 8 ноябр (у консерватив кайфиятдаги журнал бўлиб, Трамп гуруҳини қўллаб-қувватлаб келади) америкалик ўнгчилар лидерларидан бири Майкл Рубиннинг мақоласини нашр қилди. У ўз мақоласида Американи Британияни Кипрдан сиқиб чиқариб, ундан Орол ер майдонининг 3% ини ташкил қиладиган Акротири ва Декелия ҳарбий базаларини тортиб олишга чақиради!
• Шунинг учун кучлироқ эҳтимол шуки, ҳозирги халқаро ўзгаришлар ва газ захираларининг топилганлиги Американинг Кипр оролини бирлаштириш сари янги йўналишни тутишининг шаклланишига хизмат қилган бўлиб чиқади. Натижада Трамп маъмурияти унинг биринчи президентлиги даврида Кипрдан унга қарши 1987 йилда жорий қилинган қурол-аслаҳа импорти эмбаргосини олиб ташлади. «Қўшма Штатлар сешанба куни Кипрга ҳарбий аслаҳа-анжомлар сотишга ўттиз йилдан кўпроқ вақт олдин жорий қилинган эмбаргони қисман ва бир йил муддатга олиб ташланишини эълон қилди… Америка давлат департаментининг баёнотида билдирилишича «давлат секретари Майк Помпео Кипр республикаси президенти Никосга «ўзининг қирувчи бўлмаган мудофаа материалларини ва мудофаа хизматларини экспорт қилишга, реэкспорт қилишга ва ретрансферга қўйилган чекловларни олиб ташлашга қарор қилганини етказди». Swiss info, 2020 йил 2 сентябр)». Бу олиб ташлаш ҳар йили янгиланадиган бўлди, кейинчалик Байден маъмурияти бу курсни Кипр билан муҳим мудофаа келишувини имзолаш билан тўлиқ охирига етказди. «Кипр ва Қўшма Штатлар мудофаа соҳасида ҳамкорликка оид бош келишувни имзолади, бу келишув иккала мамлакатнинг минтақавий гуманитар кризисларга ва хавфсизлик соҳасидаги хавф-хатарларга муносабат билдиришини кучайтириш йўлларини белгилаб беради. Явмус-Сабиъ, 2024 йил 10 сентябр» .

Учинчи: Америка президенти Байден Вашингтонда Кипр президентини қабул қилди, бу ноёб ҳодиса бўлиб, унга ўхшаши фақат 1970 ва 1996 йилларда юз берган, холос. Бу Байден маъмуриятининг охирги даври ва Трампнинг ғалаба қозонгани эълон қилинганидан кейин бўлди. Америка ўзининг позициясини қуйидагича эълон қилди: «Кипр президенти Никос Христодулидисни Оқ уйда қабул қилган Америка президенти учрашувдан сал олдинроқ берган интервьюсида бундай деди: «Мен Кипрни иккала регионни ва иккала конфессияни икки томонлама федерал иттифоқ асосида бирлаштириш мумкинлиги хусусида ҳамон оптимистик кайфиятдаман». У: «Қўшма Штатлар бу мақсадни амалга ошира олишимиз учун ҳар қандай ёрдамни беришга тайёр», деб таъкидлади. Ўз навбатида президент Никос ҳам ўзининг Кипр масаласига тааллуқли нарсалар хусусида Қўшма Штатларнинг ёрдамига таянишини таъкидлади». Кипр ахборот агентлиги, 2024 йил 30 октябр». Бундан олдин Кипр маъмурияти мудофаа вазири Палмас: Ларнака яқинида вертолёт базаси қурилиши кетаётганини айтган эди. Юнон Кипри маъмуриятининг ахборот воситалари бу база Қўшма Штатларга қарашли бўлишини билдирганди. Turkey Today газетаси, 2024 йил 29 июл».

Тўртинчи: Туркия эса, Греция Кипри ва Америка ўртасидаги мудофаа келишувини рад этганини эълон қилди. (Туркия Ташқи ишлар вазирлиги веб-сайти, 2024 йил 11 сентябр). Лекин у AҚШга боғлиқ давлат сифатида, Aмерика ҳал қилган ишга қаршилик билдира олмасди. Шунинг учун Туркия юнон расмийлари билан юқори даражали учрашувлар ўтказа бошлади, ҳатто Шимолий Кипр учун бўлган низолар сабабли Греция Киприни тан олмаса ҳам, уларнинг расмийлари билан ҳам алоқа ўрнатди:

• (Кипрлик расмийларининг айтишича, Туркия ва Кипр президентлари бугун, пайшанба куни, Венгрияда бўлиб ўтган саммит доирасида учрашдилар, бу эса нодир учрашув ҳисобланади. Кипр ҳукумати матбуот котиби ўринбосари Янис «Экс» платформасидаги постида, Туркия ташқи ишлар вазири Ҳакан ҳам иштирок этганини маълум қилди. Иттиҳод янгиликлари, 2024 йил 7 ноябр). Ва бу фақат Америка томонидан Туркияни Кипрдаги Америка ечимини қабул қилишга тайёрлаш учун талаб қилинган бўлади.
• Масалан, қачонки Туркия Греция билан муносабатларни таранглаштира бошлаган бўлса, бу Трампнинг биринчи муддатидаги бошқарувининг хоҳишларига мувофиқ бўлган эди. Байден келиб, европалик иттифоқчиларини ўз етакчилиги остига қайтариш йўлида ҳаракатлана бошлагач, Туркия-Эрдоган аввалгининг акси ўлароқ мана бу америкача йўналишга тушиб олди.
• Туркиянинг 2024 йилда Греция Кипри билан Aмерика мудофаа ҳамкорлигига қаршилиги ҳақиқий (реал) вазиятдан йироқ. Чунки Эрдоганнинг Греция Кипри раҳбари билан учрашуви бу қаршиликдан кўп ўтмай бўлиб ўтди! Бу эса Туркия-Эрдоган ўз йўналишини Aмерика йўналишига мувофиқ ўзгартираётганини кўрсатади.

Бешинчи: Сайланган Шимолий Кипр президентининг баёноти: (Эрхурман ўз ғалабасини турли мансубликка эга бўлган барча турк кипрликларининг ғалабаси деб таърифлаб, бирлик ва позицияни сақлаб қолиш учун ташқи сиёсатни «Туркия билан мувофиқлаштирган ҳолда» бошқариш ниятида эканини таъкидлади. Aл-Жазира.нет, 2025 йил 20 октябр). Бу Кипрда федерация бўйича Aмерика режаси амалга оширилиши учун икки томон ўртасида яқинлашув муҳитини яратишга қаратилган… Шунинг учун Эрдоганнинг иттифоқчиси ва Анкарадаги турк миллатчилар етакчиси Давлат Баҳчели ғазабга келиб, Шимолий Кипрдаги сайлов натижаларини рад этганини маълум қилиб, Шимолий Кипр парламентини шошилинч йиғилиш ўтказиб, сайлов натижаларини рад этишни эълон қилишга ва Турк республикасига қўшилиш қарорини қабул қилишга чақирди. (RT, 2025 йил 19 октябр). Аммо Эрдоганнинг ўзи (якшанба куни, Турк Республикаси Шимолий Кипр Жумҳуриятидаги Турк Республика партияси раҳбарини табриклади). Лекин Эрдоганнинг ўзи (Туркия президенти Ражаб Тоййиб Эрдоган якшанба куни Шимолий Кипр Турк Республикасидаги Туркия Республика партияси раҳбари Туфан Эрхурманни президентлик сайловларида ғалаба қозонгани билан табриклади. Aнадолу агентлиги, 2025 йил 19 октябр) бу билан чекланиб қолмасдан, Шимолий Кипрда демократия пишиб етилганлиги билан ҳам фахрланган. Яъни ҳукуматдан узоқ турган турк доираларидан қаттиқ позициялар эшитилмоқда. Аммо Эрдоганнинг АҚШга қарамликка ботиб қолган доирасига келсак, уларнинг позициялари Америка йўналишига мос келади… Шу сабабли Эрдоган Кипрни қўшиб олишни ёки икки давлат ечимини тарк этиб, энди у федерализмга мойил бўла бошлади!

Олтинчи: Шунга кўра, Кипр оролининг бирлашиши бўйича музокаралар Америка ечимига мувофиқ икки минтақа ва икки жамоа ўртасида федерал иттифоқ сифатида тезлашиб кетиш эҳтимоли юқори. Бу ерда юнон кипрликлар қўли узунроқ бўлади, турк кипрлик мусулмонларнинг сиёсий ҳуқуқлари эса камроқ бўлади. Бу, Aмерика томонидан Исломга қарши олиб борилаётган урушга ҳам, Америка тарафдори бўлган Рим услубидаги Кипр ролини ошириш ҳақидаги тасаввурга ҳам мос келади. Шунингдек, Туркия ўзини Aмерика орбитасига қўшган экан, энди унга қарши чиқиши ҳам мумкин эмас… Агар маҳаллий, турк ва халқаро шароитлар бугунгидек қолса, бу сафар музокараларнинг Aмерика қарашига мувофиқ федерал иттифоқ доирасида муваффақият қозонишига йўл очилади… Ва тахмин қилиш мумкинки, Туфан Эрхурманнинг Туркияга 2025 йил 13 ноябр пайшанба куни қилган ташрифи Америка Қўшма Штатлари томонидан икки минтақа ва икки миллатдан иборат федерал иттифоқ режаларини амалга оширишнинг биринчи қадами бўлиши мумкин. Ҳар бир минтақанинг ички ишлари ўз минтақасига тегишли бўлади. Мудофаа ва ташқи ишлар эса асосан федерал ҳукуматнинг қўлида, яъни Кипр юнонларининг қўлида бўлади. Агар ишлар Американинг хоҳишига кўра кетадиган бўлса, унинг режаси Кипрдан чет эл кучлари (Оролдаги инглиз базалари ва турк қўшинлари)ни олиб чиқишни ҳам ўз ичига олади. Шунда фақат унинг ўзи Кипрнинг шимолида базаларига эга бўлади!

Еттинчи: Дарҳақиқат, мусулмон ўлкалари устидан мустамлакачи кофирларнинг ҳукмронлиги мусулмон ҳукмдорларининг кўзи олдида бирин-кетин кучайиши, боз устига улар мустамлакачи кофирни ўз юртига нафақат ҳайдаб солишлари, балки рошид Халифалик даврида Ислом ўзининг адолати билан бутун дунёга тарқалмагунча таъқиб қилингани каби таъқиб қиладиган муносабатда бўлишлари етмаганидай, уларнинг бу ҳукмронликни инкор этмасликлари жуда аламли. Лекин мустамлакачи кофирларга содиқ бу ҳукмдорлар уларга қандай қарши туришлари мумкин?! Кипрнинг ўзи буни тасдиқлаб турибди. Чунки Америка у ерда хоҳлаганини қилмоқда. Ҳолбуки у ер мусулмонлар томонидан 28-ҳижрий йилда учинчи рошид халифа Усмон ибн Аффон розияллоҳу анҳу даврида фатҳ қилинган исломий орол бўлиб, бу фатҳ мусулмонларнинг дастлабки денгиз жангларидан бири ҳисобланади. Унинг фатҳ қилинишида Пайғамбаримиз ﷺнинг саҳобаларидан бир қанчаси иштирок этган эди. Жумладан, Aбу Зар, Убода ибн Сомит, унинг рафиқаси Умму Ҳаром, Aбу Дардо ва Шаддод ибн Авс розияллоҳу анҳулар бор эди. Ҳали ҳам улуғ саҳобийя Умму Ҳаромнинг қабри Кипрда машҳур зиёратгоҳлардан биридир… Кипр Ислом тарихида муҳим ўрин тутади. Шунинг учун ҳам европалик салибчилар исломий ўлкаларга қарши биринчи салиб юришларини бошлаб, оролни босиб олганларида, мусулмонлар уни озод қилиб, ўз аслига – мусулмонлар диёрига қайтаришмагунча тиним билмадилар. Кейин у бошқа мусулмон ўлкалари каби Усмоний давлат таркибига кирди, чунки Халифалик уларга ўтганди… Халифалик тугатилгач, инглизлар Кипрни ўз мустамлакаларига қўшиб олишди… Лекин, мусулмонлар уни салибчилар қўлидан Дорул-Исломга қандай қайтарган бўлсалар, Азиз ва Ҳамид Aллоҳнинг изни билан яна тез фурсатларда Дорул-Исломга янгидан қайтаражаклар… Кипр учун тўғри ечим мана шу, яъни унинг Усмоний Халифалик таркибида бўлганидек, асл ҳолига – Дорул-Исломга қайтишидир. У то Халифалик қайта тиклангунга қадар ва Ислом байроғи бу иккаласининг осмонида ҳам, ва барча мусулмон ўлкаларида ҳам янгидан кўтарилгунга қадар, Туркиянинг бир қисми бўлиши керак. Бу эса Аллоҳнинг изни билан, албатта, бўлажак ва бу улуғ ғалабадир… Тўғри ечим ҳам, ҳақиқат ҳам мана шудир.

فَمَاذَا بَعْدَ الْحَقِّ إِلَّا الضَّلَالُ فَأَنَّى تُصْرَفُونَ

«Ҳақиқатдан кейин эса фақатгина йўлдан озиш бор, холос. Бас, қай тарафга бурилиб кетмоқдасизлар?!» [Юнус: 32]

AҚШ режалаштираётган ёки аввалда Британия режалаштирган нарса (унинг учун) ҳеч қандай ечим эмас. Бошқача қилиб айтганда, Кипрда икки давлат бўлиши: улардан бири Туркияга, иккинчиси Грецияга қўшилиши ёки қўшилмаслиги ҳам, ёки Кипр улардан бирининг федератив давлати бўлиб, римликлар ҳукмронлик қилиши ёки римликлар ҳукмронлик қиладиган бир давлат бўлиши ҳам ечим эмас. Чунки ҳар қандай исломий юрт кофирлар ҳукмронлигига ташлаб қўйилиши тўғри эмас.

وَلَنْ يَجْعَلَ اللَّهُ لِلْكَافِرِينَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ سَبِيلاً

«Ва Аллоҳ ҳаргиз кофирлар учун мўминлар устига йўл бермагай» [Нисо: 141]

Кипр, Aллоҳнинг изни билан, бир вақтлар бўлгани каби яна исломий мамлакатга айланажак. Кунлар ўзгарувчан, ва Кипр кўп қўлларга ўтди. Лекин гўзал оқибат доимо Аллоҳдан қўрққанларники бўлади.

وَاللَّهُ غَالِبٌ عَلَى أَمْرِهِ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ

«Аллоҳ Ўз ишида Ғолибдир, лекин одамларнинг кўплари (буни) билмайдилар» [Юсуф: 21]

21 жумодулаввал 1447ҳ

12 ноябр 2025м