Қозоғистонда куч ишлатар тизимининг ваколатлари кенгайтирилди
Қозоғистонда куч ишлатар тизимининг ваколатлари кенгайтирилди
Қозоғистон президенти Қосим-Жомарт Токаев Миллий хавфсизлик қўмитаси ваколатларини кенгайтириш тўғрисидаги фармонни имзолади. Бу қадам куч ишлатар тизимининг ваколатлари босқичма-босқич кучайиб бораётган маълум тенденцияга мос келмоқда. Ҳукуматнинг таъкидлашича, мазкур ҳужжат иқтисодий ва террористик таҳдидларга қарши кураш, шунингдек, стратегик захираларни ҳимоя қилиш заруратига асосоланган. Бироқ, чуқурроқ таҳлил қилинса, гап бошқарув самарадорлигини ошириш ҳақида эмас, балки институционал даражада «тартибни кучайтириш» сиёсатининг давоми ҳақида кетаётгани аён бўлади.
Шуни таъкидлаш керакки, бу Миллий хавфсизлик қўмитаси ваколатларининг биринчи марта кенгайтирилиши эмас. Мазкур қўмита ўтган йили ҳам ўзининг ахборот тизимлари ва махсус воситаларини ишлаб чиқишдан тортиб, мафкуравий ва «ватанпарварлик» йўналишида ходимлар билан иш олиб боришгача кенг ваколатларга эга бўлган эди. Демак, бу жамият орасида ривожланиб бораётган муаммоларни ҳал қилишга қаратилган ташаббус эмас. Аксинча, бу жамоатчилик назоратидан узоқ бўлган куч ишлатар тизими ваколатларининг яна бир кенгайтирилишидир.
Айниқса, Миллий хавфсизлик қўмитасининг янги вазифалари контрразведка ва терроризмга қарши курашдан ташқарига чиқиши диққатга сазовордир. Махсус хизматларнинг моддий захираларни бошқаришда иштирок этиши, молиявий маълумотларга эиришиш ва иқтисодий хавфсизликка таъсири – жамоатчилик назорати билан куч ишлатар тизимининг бошқаруви ўртасидаги чегарани хиралаштиради. Келажакда бундай модел институционал мувозанатни бузади, асосий давлат муассалариларининг махфийлик ва репрессив бошқарув мантиғига қарамлигини оширади.
Ҳукумат муаммоларнинг асосий сабаблари бўлган тизимли коррупция, институционал заифлик, ижтимоий тенгсизлик ёки давлат ва жамият ўртасидаги ишончнинг бузилишини бартараф этиш ўрнига, назорат воситалари ва ваколатларини кенгайтиришга эътибор қаратмоқда. Айнан шундай вазиятда махсус хизматларнинг кучайтирилиши турли муаммоларга тайёр жавоб сифатида фойдалиш имконини беради. Бу, аслида, режим ислоҳотларининг «темир тартиб»га айланиб бораётганини англатади.
Агар биз содир бўлаётган воқеаларга кенгроқ назар ташласак ва уларни Марказий Осиё минтақаси доирасида ўрганиб чиқадиган бўлсак, Қозоғистоннинг йўналиши кенг сценарийнинг бир қисми эканлиги аён бўлади. Сўнгги йилларда Ўзбекистон, Қирғизистон, Тожикистон ва Туркманистонда ҳам куч ишлатар тизими ролининг кучайиши, ваколатлариниинг кенгайиши ва қарор қабул қилишда шаффофликнинг пасайиши кузатилмоқда. Марказий Осиёда сиёсий режимлар фарқли бўлишига қарамай, мамлакатлар бир йўналишда ҳаракатланмоқда. Бу мамлакатлар ҳокимиятни марказлаштириш, инсон ҳуқуқларидан кўра ўз хавфсизлигини устун қўйиш ва деярли барча соҳаларда Россия моделидан кўчириб олинган бошқарув тажрибаларига таянмоқда.
«Россия модели» асосан махсус хизматлардан режимнинг устуни сифатида фойдаланишда, “таҳдидларнинг кучайиб бораётгани” баҳонасида уларнинг ҳуқуқлари кенгайтирилиб қонунийлаштиришида ва барча давлат институтларининг бошқарув соҳаларидан аста-секин сиқиб чиқарилишида яққол кўзга ташланади. Бу сценарий фақат ҳукмрон элита учун қулайлик яратади. Чунки у қисқа муддатли бошқарувни таъминлайди ва сиёсий рақобат хавфини камайтиради. Бироқ, келажакда бу тараққиётнинг тўхтаб қолишига (стагнацияга), ички яширин норозиликнинг кучайишига ва давлатлар барқарорлигининг заифлашишига олиб келади.
Россия алоҳида ечимларни эмас, балки бошқарув мантиғини илгари сурмоқда. Россия ҳукумати махсус хизматларнинг устуворлигини, институтларнинг махфийлигини ва ислоҳотлар ўтказиш ўрнига назорат ўрнатишни устувор деб билади. Ушбу модел маҳаллий элиталарга вақтинчалик имтиёзлар берса-да, бироқ у режимга қарамликни кучайтиради ва минтақанинг мустақил ривожланишини тўсиб қўяди. Шу нуқтаи назардан, ўзини ўзи бошқариш механизмларини шакллантириш имкониятидан маҳрум бўлган Марказий Осиё мамлакатлари ҳали ҳам Кремл бошқарувидан нусха кўчириб оладиган минтақалигича қолмоқда.
Абду Шукур
