Тараққиёт стратегиясими ёки шахсий манфаатлар стратегияси?
Тараққиёт стратегиясими ёки шахсий манфаатлар стратегияси?
2025 йил 16 декабр куни Бишкек шаҳрида Хитой-Қирғизистон-Ўзбекистон темир йўли қурилишини молиялаштиришга бағишланган кредит шартномаси имзоланди. Бу тантанали маросимда Вазирлар Маҳкамаси раисининг ўринбосари, Сув хўжалиги, қишлоқ хўжалиги ва қайта ишлаш саноати вазири Бакит Торобаев иштирок этди. Шартнома уч давлат томонидан ташкил этилган «Хитой-Қирғизистон-Ўзбекистон темир йўл компанияси» МЧЖ билан Хитой Давлат тараққиёт банки ва Эксимбанкни ўз ичига олган Хитой Халқ Республикаси банклари синдикати ўртасида тузилди.
Лойиҳанинг умумий қиймати 4,7 миллиард АҚШ долларига баҳоланмоқда. Унинг тахминан ярми (2,3 миллиард доллар) Хитой томонидан 35 йил муддатга кредит сифатида берилади. Кредитни тўлаш мажбурияти қўшма лойиҳа компаниясига юкланади. Қолган маблағлар давлатлар томонидан компаниянинг устав капиталига киритилади: Хитой 51% улушга, Қирғизистон ва Ўзбекистон эса 24,5%дан улушга эгалик қилади.
Лойиҳа стратегик ва техник жиҳатдан мураккаб ҳамда халқаро аҳамиятга эга лойиҳа сифатида таърифланмоқда. Қирғизистондаги темир йўлнинг узунлиги 304 км.ни ташкил этади, шундан қарийб 40%и туннел ва кўприклар орқали ўтади. Қурилиш уч мамлакат президентларининг тасдиғи билан 2024 йил 27 декабр куни расман бошланган.
Лойиҳанинг сиёсий аҳамияти
Лойиҳа аввал бошданоқ минтақавий интеграция ва Хитой билан стратегик шерикликнинг сиёсий рамзи сифатида шакллантирилди. Уч давлат раҳбарларининг иштироки, «тарихий аҳамият»га эътибор қаратиш ва халқаро миқёсга тинимсиз урғу бериш лойиҳанинг сиёсий оғирлигини жуда юқори даражага кўтармоқда.
Бундай вазиятда инфратузилма объекти, иқтисодий ёки муҳандислик хусусиятидан ташқари, ҳукуматнинг ташқи сиёсий мавқеини мустаҳкамлашнинг бир қисмига айланади. Шунинг учун жамоатчилик муҳокамалари, шартларни танқидий кўз қараш билан таҳлил қилиш ва лойиҳани амалга оширишнинг муқобил йўлларини кўриб чиқиш имкониятлари объектив равишда чекланган.
Лойиҳанинг энг ишончсиз томони молиявий қисмидир
Лойиҳанинг ўзига хос хусусияти унинг молиявий архитектурасидир. Маблағлар тўғридан-тўғри давлат томонидан эмас, балки расмий равишда тижорий субъект саналган қўшма лойиҳа компанияси орқали йиғилиб, ундан сўнг сарфланади. Шу билан бирга, юқорида айтиб ўтилган компания давлат омонатларини бошқаради ва миллиардлаб долларлик кредитларга хизмат кўрсатади. Агар бирон бир муаммо юзага келса, унинг оқибатлар муқаррар равишда иштирокчи давлатлар зиммасига ва шу орқали оддий халқ зиммасига тушади.
Бундай тузилма орқали парламент ва бюджет назоратисиз асосий пул оқимларини хорижга олиб чиқиб кетиш имконияти юзага келади. Жавобгарлик иштирокчилар ўртасида ноаниқ бўлиб, қарор қабул қилиш жараёнлари фақат компания бошқарувидаги маълум одамларнинг қўлида бўлади. Бунда жамоатчилик ва мустақил институтларнинг иштирок этиши деярли имконсиз.
Бошқарув кимнинг қўлида?
Акцияларнинг 51%дан иборат назорат улуши Хитойга тегишли. Бу шуни англатадики, лойиҳа компаниясидаги асосий қарорлар фақат битта иштирокчининг устунлиги билан қабул қилинади. Хитой бир вақтнинг ўзида кредит ажратувчи, молиялаштирувчи ва шартнома муаммоларининг асосий ҳал қилувчиси сифатида намоён бўлмоқда. Демак, қабул қилинган қарорларнинг катта қисмини ташқи мажбуриятлар ва шериклик шартлари билан оқлаш мумкин бўлади. Шу билан бирга, бу давлат амалдорларининг жавобгарлигини мураккаблаштиради ва самарасиз ҳаракатлар учун шахсий жавобгарликни аниқлашни деярли имконсиз қилади.
Хулоса
Хитой-Қирғизистон-Ўзбекистон темир йўл лойиҳаси йирик геосиёсий инфратузилма ташаббусларига хос бўлган омиллар мажмуасини ва одатий ёндашув комбинациясини намойиш этмоқда. Аниқроқ айтганда, стратегик риторика, мураккаб молиявий модел, юқори даражада техник ноаниқлик ва бошқарувнинг чекланганлигини намойиш этмоқда.
Қонунбузарликлар исботланмаган тақдирда ҳам, лойиҳанинг ўзи жиддий коррупция хавфини келтириб чиқармоқда ва ҳисоб-китоб даражасини пасайтирмоқда. Шунинг учун, «ушбу лойиҳада коррупцияга йўл қўйилганми ёки йўқми» деган савол ўринсиздир. Аксинча, бу ўринда «ушбу лойиҳанинг тузилиши коррупцияни яширишга ва жазосиз қолишга қай даражада имкон беради?» деган савол тўғри бўлади. Ушбу схема яна бир бор муносабатларни ўрнатишга капиталистик ёндашувнинг ажойиб намунасини намойиш этмоқда. Бошқача айтганда, «шахсий манфаат орзуси» минтақанинг келажагини гаровга қўйиш орқали рўёбга чиқарилмоқда. Бунинг натижасида бир нечта манфаатпараст томонлар бойиб кетади, бироқ муқаррар қарзни тўлаш эса бутун халқнинг зиммасига юкланиб қолаверади.
Латифул Расих
