Доллар ва АҚШ молия сиёсати: ўтмиш ҳукмронлиги билан келажак муаммолари ўртасида

بِسْمِ اللهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِيمِ

Доллар ва АҚШ молия сиёсати: ўтмиш ҳукмронлиги билан келажак муаммолари ўртасида

Иккинчи жаҳон уруши тугаганидан бери АҚШ доллари дунёдаги асосий резерв валюта мавқеини эгаллаб келмоқда ва унинг номи Бреттон-Вудс келишуви асосидаги халқаро молиявий тизимни мустаҳкамлаш билан боғлиқ. АҚШ 1970-йилларнинг бошларида бу келишувга таянишни тўхтатди ва кейинчалик «нефть доллари» (петродоллар) деб аталган тизимни жорий этди. Бу тизим нефть савдосини доллар билан боғлаб қўйиш орқали дунё миқёсида унга бўлган талабни сақлаб қолди ва долларнинг халқаро ҳисоб-китоб валютаси сифатидаги мавқеини янада мустаҳкамлади.

Бироқ бу мавқе турли босимлардан холи бўлмади. Давлат харажатларининг кескин ошиши ва давлат қарзининг ўсиши – 2024 йил у 34 триллион доллардан ошиб кетди – амалдаги иқтисодий моделнинг барқарорлиги ҳақидаги хавотирларни кучайтирди. Манбаларнинг маълумотларига кўра, давлат қарзи ҳозирда ялпи ички маҳсулот (ЯИМ) ҳажмидан ҳам ошиб кетган. Масалан, АҚШ молия вазирлиги маълумотларига кўра, 2024 йил ЯИМ тахминан 28,83 триллион долларни ташкил этган бўлса, умумий давлат қарзи 35,46 триллион долларга етган. Бу эса қарзнинг миллий даромадга нисбатан тақрибан 123 % эканини кўрсатади.

Жаҳон молия тизими долларга бўлган ҳаддан ташқари қарамлик чегараларини бир неча бор намойиш этди. Масалан, 2008 йилги глобал молиявий инқироз бозорларнинг заифлигини очиб берди. Бунинг натижасида АҚШ Федерал захира тизими Европа ва Осиёдаги марказий банклар билан свап линияларини (Swap Lines) фаоллаштирди. Бу чора доллар ликвидлигини тезкор таъминлаш ва глобал банк тизимининг қулашини олдини олиш учун кўрилган эди. (Федерал захира, 2009). Шунингдек, 2020 йилги коронавирус пандемияси даврида ҳам худди шу жараён такрорланди, Федерал захира ушбу механизмни дунё бўйлаб 14дан ортиқ марказий банк орқали ликвидлик киритиш учун қайта фаоллаштирди. (Халқаро Валюта Фонди, 2020).

Шу билан бирга, АҚШ бугунги кунда молиявий тизим барқарорлигини кучайтириш мақсадида учта асосий йўналишда ҳаракат қилмоқда:

• Валюталар алмашинув линиялари (Swap Lines) нафақат АҚШ иқтисодиётини ҳимоя қилиш, балки долларни глобал ликвидликнинг охирги чораси сифатида сақлаб қолиш учун халқаро молиявий сиёсатнинг стратегик воситасига айланди.
• Баъзи савдо ҳамкорларини ўз маҳаллий валюталарида битимлар қилишга ундаш: бу йўналиш тўғридан-тўғри долларга бўлган талаб босимини нисбатан юмшатса ҳам, у амалий жиҳатдан долларнинг мавқеига таҳдид қила олмайди ва Вашингтон назорати остида қолади. Айниқса, 2023 йил ҳолатига кўра, жаҳон захираларининг 58 %и ҳали ҳам долларда сақланмоқда [IMF COFER, 2023].
• Рақамли долларни (CBDC) ривожлантириш: Хитойнинг «рақамли юан»ни жорий қилишдаги тезкорлиги ва Европа Иттифоқининг «рақамли евро»ни синовдан ўтказиши шароитида, АҚШ суверен рақамли валюталар пойгасида орқада қолиш хавфларини инобатсиз қолдира олмайди. Федерал захира тизими «рақамли доллар»ни чиқариш имкониятларини ўрганмоқда. Бу эса АҚШнинг глобал рақамли иқтисодиётдаги устуворлигини сақлаб қолишга ёрдам беради. (Федерал захира тизими, 2022).

Радикал альтернатив:

Айрим муфаккир ва иқтисодчиларнинг фикрича, молиявий инқирозлар ва қоғоз доллар қийматига бўлган ишончнинг пасайишидан чиқишнинг ҳақиқий йўли халқаро миқёсда олтин ва кумуш стандартига қайтиш ҳамда валюталарни шу меъёрга қайта боғлашдир. Бу амалиёт иқтисодий тарихда узоқ вақтлар қўлланиб келган. Бу тизим жаҳон валюталари учун нисбатан барқарорликни таъминлаб келган ҳамда иқтисодий инқироз ва молиявий емирилишларнинг асосий сабабларидан бири бўлган пул инфляциясини жиловлаган. 1970 йиллардан кейин олтин ва кумуш стандартининг бекор қилиниши назоратсиз пул босиб чиқариш имкониятини кенгайтирди. Шу туфайли жаҳон иқтисодиёти мунтазам равишда турғунлик ва молиявий портлашлар даврларига мойил бўлиб қолди.

Бу ўзгаришлар Вашингтоннинг доллар устуворлиги тақдирда белгиланган қисмат эмаслигини, балки уни узлуксиз қайта яратиш ҳамда геосиёсий ва технологик ўзгаришларга мослаштириш зарурлигини англаганини кўрсатади. Долларга бўлган боғлиқликни камайтириш мақсадида маҳаллий валюталарда савдо қилишга оид БРИКС келишувлари ёки Хитой юанининг қўлланиш доирасини кенгайтириш каби бир қатор халқаро ташаббуслар амалга оширилаётганига қарамасдан, жаҳон молиявий тизими ҳозирги босқичда ҳануз доллар билан ликвидлик ва институционал ишонч бўйича рақобатлаша оладиган муносиб альтернативадан маҳрум.

Роя газетасининг 2025 йил 15 октябр, чоршанба кунги 569-сонидан